Kāore te pūnaha oranga i te pai mō te Māori – e hiahiatia ana he whainga wāhi kounga pai ake mō te ako me te whiwhinga mahi

Ahakoa he pai tonu te ahunga whakamua o te tini o ngāi Māori i te ao mātauranga me te ao kaimahi, kei te mau tonu tētahi rerekētanga nui i ngā taumata kore-mahi, whiwhinga penihana anō hoki. 36% o te hunga kua eke ki te pakeke mō te mahi ka whiwhi nei i te penihana hei tangata whiwhi mātāmua, he Māori. Ahakoa ētahi atu āhuatanga pāpori, ōhanga hoki ka pā ki ēnei whakararu, ka pā kino tonu ngā ngoikoretanga o te pūnaha oranga ki te iwi Māori. 

Mā te whakarauawa i te pūnaha penihana kia pai ake te whakapikinga i te toiora ka tino kitea he pikinga ake mā ngāi Māori, ā, mā te whakaheke i ngā korenga e ōrite o tō nāianei pūnaha e āwhina te noho rawakore o ngā tamariki me ngā whānau Māori.

E tohutohu ana Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia whāia tētahi huarahi e horaina ai he whiwhinga pūtea hāngai ki te ao tūturu o nāianei, kia pai ai te noho o te whānau i roto i te toiora, kia whai wāhi nui hoki ki tō rātou kura, hapori, me tō rātou ahurea. Nā runga i te āhua o te noho taiohi o te taupori Māori, me te teiteinga ake o te ōrau o ngā Māori whiwhi penihana matua, he pai kē atu kia noho he ratonga whai kaiwhakahaere takitahi mō ia tangata, e pai ake ai te āwhina i te taiohi me ērā kua whiwhi penihana matua kia uru ki ngā tūranga mahi wā katoa, harangotengote rānei. Mā tēnei momo kaiwhakahaere ka kitea he whāinga wāhi nui ki te mahi, ki te whakangungu he nui kē atu te kounga, he kaha kē atu hoki te urupare ki te Māori, i roto i ēnei whakawhitinga

Kua kitea he tomokanga i te mānuka, me poka kē tātou ki te huri i ngā āhuatanga o nāianei, me whakapiki ngā pūkenga mahi o te tangata

E inea ana te pai o ngā whiwhinga pūtea i te taha o te utu mō ngā mea taketake rawa, me te āhei o te tangata kia noho hei tino tangata i tōna pāpori. Ko te whiwhinga mahi utu toitū he huarahi ki waho o te noho rawakore. Tētahi wāhi nui o te neke kia hangaia he ōhanga e hua ake ana te tini o ngā tūranga mahi papai, hāngai tonu ki te tangata, ka taea te noho atu e te tangata, ko te kimi pūnaha matawhānui, kamakama hoki, e awhi ana i ērā ka whiwhi i te tautoko ā-pūtea ināianei.

Ka āhei tēnei mea te pūnaha tautoko pāpori te hora i tētahi whāinga wāhi hei whakapiki i te tangata, kia whai wāhi nui ki te ōhanga, ki ō rātou hapori me ō rātou whānau. Mā konei hoki ka puta he whāinga wāhi kia āwhina te tangata i tōna hapori me te mihi anō o taua hapori ki te hua o āna mahi, mehemea kāore e āhei kia noho i te tūranga mahi e utua ana nā ngā mahi tiaki tamariki, manaaki tangata rānei. E hiahiatia ana kia nui ake ngā ratonga whakawhaiaro, tae atu ki ngā akoranga me ngā wāhi mahi atamai, mō tēnei āhua. 

Kāore anō tō tātou pūnaha tautoko whiwhinga mahi kia tino taunga ki te whakanoho tangata ki ngā tūranga mahi ināianei, ā, ka pērā tonu āpōpō, nā te mea ki te titiro a te tangata, he whakawhitiwhiti kē te mahi a te tangata mai i tētahi mahi ki tētahi, me tana hiahia kia āwhinatia ia kia nuku pērā, arā, ki ngā momo mahi hou. Ka hora hoki te pūnaha tautoko oranga i te tautoko i te tangata kia hoki anō ki ngā tūranga mahi e utua ana, ahakoa rā, kei raro kē iho ngā whakapaunga mō ngā hōtaka ao tuku mahi hihiri i konei, tēnā i ētahi atu whenua OECD. 

Kua whakapikia ngā tūmanako kia hāpainga e te tangata ngā whāinga wahi tomo ki ngā tūranga mahi e utua ana, engari kua mimiti pū te tautoko i te tangata kia tomo, kia noho pūmau hoki ki te ao mahi mō ēnei tau maha. E whakaatatia ana tēnei āhua i te hekenga o ngā rauemi, te korenga o te whakahaere mātanga i te tangata takitahi kia whiwhi mahi, te iti o ngā whāinga wāhi ki ngā kaiwhakahaere tangata takitahi, me te iti o te tautoko mō te hunga tomo ki te mahi, e noho mōrearea ana rānei kei uru atu ki te pūnaha penihana rānei. Tokomaha ngā tāngata he iti ngā tautoko whiwhinga mahi ka riro i a rātou, ahakoa ngā whakahau i a rātou kia haere ki te mahi. Nā ēnei ngoikoretanga whakaroto o te pūnaha he nui te ‘tomo mai, puta atu’ o te tangata, arā, ka tomo te tangata ki tētahi tūranga mahi (ki te mātauranga rānei) mō te wā poto, ka hoki atu ai ki te pūnaha penihana. He tino pono tēnei kōrero mō te taiohi, mō ngāi Māori, mō ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa me te hunga māuiui, hauā rānei. He mea e tino kitea nuitia ana i waenga i te hunga e puta mai ana i te pūnaha whakawā hara.

Ahakoa e whakaae ana mātou me uru te tangata ki ngā mahi e utua ana mehemea ka taea, he āhua rehurehu ngā tohu mai i ngā rangahau mō te huarahi tino tika. Mā te whakatupu i ngā pūkenga o Aotearoa e tino puta ai he hua mō te ōhanga o Aotearoa. Kaua mā te kōkiri kotahi e puta ai tēnei whakapikinga, heoi anō, mā ētahi kōkiri kua oti te pūpū hei mōkihi, ka taea. I raro i ā mātou mahi whakamana tāngata ko te whāinga kia haere i raro i tētahi kōtui o te kāwanatanga-katoa, ngā iwi, ngā kaiwhakawhiwhi mahi, ngā uniana me ngā hapori, ko tā te kōtui nei he whakatairanga i te tangata whiwhi penihana hei kaiāwhina i tōna pāpori me te ōhanga katoa. I ētahi wā ko tēnei āwhina, he tomo ki ngā akoranga ngaru tuarua, me te noho hei ākonga whakapiki i ōna ake pūkenga, ākonga whakangungu rānei mō te ao mahi (te tino pai rawa atu te akoranga i a ia i tētahi tūranga mahi).

He pīkauranga taumaha te korenga e mōhio ki te pānui pukapuka, mō ētahi tāngata whiwhi penihana. Mā te whakapiki i te mōhio whai tikanga ki te pānui pukapuka (tae atu ki te pānui matihiko, hangarau hoki) ka puta ētahi hua maha, kāpā mō te tangata takitahi anake, mā tōna whānau hoki, engari mā ngā kaiwhakawhiwhi mahi me te ōhanga katoa.

Me wawao moata mai ngā ratonga whakawhiwhi mahi, kia whai kiko hoki te rorehape. E tohutohu ana Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia waihangatia anō tētahi ratonga whakawhiwhi mahi hei uho, ka noho pū i waenganui i tētahi pūnaha kaimahi hihiri tonu, whānui ake, e whakahau nei i ngā wawaonga hohoro (me ngā hoa kōtui matua i te taha) e hora nei i te tautoko whiwhinga mahi mātanga, me ngā mahi taurima tangata rapu mahi wā roa ina hiahiatia.

E tohutohu ana hoki Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata i te whakahōutanga o ngā kaupapa here mō te ao tuku mahi me ētahi atu kaupapahere ao tuku mahi, whakawhiwhinga mahi, whakangungu hoki puta noa i te kāwanatanga kia tautapa tonu kia whai hua hoki te haere. E tohutohu ana hoki Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia whakapakaritia ngā kaupapa here tautoko i te tangata kua whakamutua tana tūranga mahi, kia pai ake ai te āwhina i tērā hunga. 

E hiahia ana mātou kia kitea he whāinga wāhi pai ake mā te taiohi kia whakauru ki ngā piringa hauora ki ngā hoa, i te ao hoki o te whānau, kia tomo hoki ki te mātauranga, ki ngā mahi whakangungu me te mahi. Nā te anga pakeke taiohi tonu o ngā taupori Māori, ngā iwi Moana-nui-a-Kiwa hoki, kāore e kore ka puta ētahi hua ā-pakeke taupori mō te motu katoa, me ngā tāngata takitahi, inā hoki, kua whakapikingia ngā putanga hua mō ngā taiohi Māori, Moana-nui-a-Kiwa hoki.

Me tino tautoko te pūnaha tautoko whiwhinga pūtea i ngā hua o te mahi pai, mahi tōtika, mā te whakaū tikanga e pai ake ai te whiwhinga pūtea o te tangata ina noho i tētahi tūranga e utua ana. Me tono te taumata whakahekenga utu (me ngā taumata tāke kōtaha whai pānga) i tētahi taumata tōtika, otirā me tino pērā ina urutomo te tangata ki te mahi.

E tohutohu ana anō hoki Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata i te whakakapinga o ngā whiwhinga tāke whakapoapoa o nāianei ki tētahi whiwhinga tāke e aronui ana ki ērā tāngata whiwhi penihana e tomo ana ki te mahi e utua ana, tae atu ki te mahi harangotengote. Ki te haere ngātahi me tētahi whakapikinga i te taumata whakahekenga utu o ētahi penihana, ka mau tonu te whakapoapoa ki te mahi ka pāngia pea e ngā whakapikinga ki ngā taumata penihana matua.