Kāore ngā ture tautuku e tino hāngai ki ō nāianei whānau, ā, me whakahou
Kāore i te hāngai ngā ritenga tautuku o nāianei mō te tautoko oranga ki ngā āhuatanga o ngā whānau o Aotearoa i tēnei wā. Ko ngā whānau, ngā whakaritenga mō te tiaki tamariki, me ērā kei te matatini tonu, he hāngengangenga noa atu te anga i ēnei rā, tēnā i tō mua āhua. E noho tonu ana te nuinga o te tamariki i ngā kāinga mātua-rua, heoi anō, he maha tonu ngā tamariki noho i te kāinga matua-tahi mō tētahi wāhanga o te tamarikitanga.
Mō te tini noa, mehemea kotahi anake te matua whirinaki ki te penihana, ko te noho rawakore te mōreareatanga nui. Mō ētahi whānau maha, kia rua (kia toru tonu, neke atu i ētahi wā) ngā tūranga mahi, e rawaka ai ngā whiwhinga pūtea mā te whānau. Ahakoa tēnei, ko te tauira i takea mai ai te tautoko whiwhinga moni ko tō mua tauira, i rawaka ai ngā moni a te tangata whiwhi pūtea kotahi mā te whānau katoa. Te hua o tēnei āhua, mehemea he tangata whai hoa rangatira tūturu, e kore e āhei ki tētahi tautoko pūtea mai i ngā penihana matua mehemea kei te utua tōna hoa (ahakoa i te mōkito o te utu ā-ture taua hoa) inā hoki, kei konā te whakamātautau i te whiwhinga pūtea o te tokorua me te whakahāngaitanga utunga hei ārai i aua āwhina. Nā konei te ruarua o ngā tokorua ka whiwhi i ngā penihana matua, me te pikinga ake o te hunga mahi kua rawakore, ahakoa kei te mahi.
Me whakahou te Kāwanatanga i ngā ture āheinga hei whakaata i ngā āhuatanga e rerekē haere nei, o ngā whānau, me te iwi whānui o Aotearoa. Arā anō ngā tikanga hei āta arotake, engari kāore i taea e mātou i roto i te wā i wātea ki a mātou.Me tino whakahou te pūnaha tautoko whiwhinga pūtea hei whakatikatika katoa i tōna tōtika, me tōna anga
Kua ngoikore noa te wāhanga tautoko whiwhinga pūtea o te pūnaha oranga, kua kore e ōrite ki te tupunga tūturu o ngā whiwhinga pūtea o te katoa o Aotearoa. E matapaetia ana ko te utu ā-pūtea o te whakapiki i te tōtika me te anga o te tautoko whiwhinga pūtea kei te $5.2 piriona i te tau. Arā anō ngā huarahi ka taea te whiriwhiri e te Kāwanatanga, he pai, he kino, he utu rerekē tō tēnā, tō tēnā. Ahakoa rā, ko tēnei tonu te mōkihi rongoā i kōwhiria e Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata hei mōkihi tino hāngai ki ngā hiahia ā-kaupapa here, ā-whakapaunga pūtea hoki. He mea tino hira kia whakaae te katoa he utunga anō tō te pūnaha o nāianei – ko ērā e pā ana ki ngā pānga whānui kē atu o te rawakore, ko te pāpaku o ngā ekenga paetae mātauranga tērā, ko te tokomaha ka ngaro ki ngā whare herehere tērā, ko ngā taimahatanga hauora tērā.
Ko tō mātou tūmanako ia kia kitea he tino pikinga ake i tā mātou mōkihi panonitanga, tae atu ki ngā penapenatanga pūtea, nā te hekenga o ngā utunga hauora, whakawā hoki i roto i ngā tau, me te pikinga ake o ngā painga mahi i tētahi kāhui kaimahi he pakari kē atu ōna pūkenga. E tūmanakotia ana tētahi tino pikinga i tua atu i te taha moni anake, – tērā anō ngā pikinga ake mō te tū rangatira me te pai o te noho whanaunga ki ētahi atu. Ko te mahi āta arotake, ine hoki i te nui o ēnei painga ake, he mahi mā tētahi rōpū mahi kē atu, e kore e uru ki tēnei pūrongo.
E tohutohu ana Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata i te hāpainga o ētahi mātāpono 10 hei arataki i te hoahoatanga hōu o te pūnaha tautoko whiwhinga moni. Ko ēnei mātāpono ka arotahi ki te tōtika o te pūnaha kia whakamanaia te tāngata kia whai wāhi tika ia ki tōna hapori, kia pai ake te whiwhinga moni ki te tangata i ngā tūranga mahi e utua ana, (mehemea ka taea te mahi), kia ngāwari te tono tautoko, kia ngāwari aua tautoko ki te whakamārama ki te tangata me te tuku hohoro hoki ki a ia, ā, kia whakautengia hoki te tangata me tōna mana.
E tohutohu ana hoki Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata i tētahi mōkihi torowhānui o ngā panonitanga hei whakapiki i te tōtika o te tautoko whiwhinga moni, ā, kia haere tonu tēnei tautoko i roto i te wā i te taha o ngā utu. Ko ēnei panonitanga i takea mai i te tirohanga whānui ki te tōtika o ngā taumata whiwhinga moni i waenga i ngā rangahau i ngā whānau tauira i kawea ai e mātou, i tātaitia hoki i tēnei pūrongo. Ko ētahi o ngā panonitanga he whakapikinga ki ngā taumata penihana, ki ngā whiwhinga tāke ā-whānau, me ētahi panonitanga ki te tautoko utu/rēti whare. Mā tēnei mōkihi panonitanga e whakaheke pea te hiahia ki ētahi atu tautoko ā-pūtea āwhina taumahatanga.
Mā te whakatinana i ēnei panonitanga e tino whakaheke te tokomaha o ngā pakeke me ngā tamariki e noho ana i te rawakore. E mōhiotia ana ko ngā matapae mō te pānga o te rawakore he mea here i raro i ngā tauira o ināianei. Hāunga aua here, ko tō mātou tūmanako ia, mā ēnei panonitanga ka heke te tokomaha o ngā tamariki e noho ana i ngā whare i raro i te 50% o te whiwhinga pūtea tau waenga (i muri i te urutau i te rahi o te hunga i te whare, i mua hoki i te tango i ngā utu noho whare) mā tōna 40%. Waihoki, mā konei ka whakahekea te tokomaha o ngā pakeke kua eke ki te pakeke kia tīmata hei kaimahi kei raro i taua ritenga whiwhinga moni (50% o te whiwhinga pūtea tau waenga) mā tōna 30%.
E tohutohu ana hoki Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia haere tonu ngā rangahau mō te tika o ngā moni whiwhi. He mea whakawhāiti ngā rangahau whānau tauira nā ngā herenga ā-wā o tēnei arotake, ā, e hiahiatia ana ētahi atu mahi hei whakakapi i ētahi atu momo kāinga, horopaki hoki, otirā he mea nui kia tirohia ngā raruraru ā-pūtea o ngā māuiui me ngā hauātanga. Me haere hoki ngā rangahau nei, ngā toronga ā-hapori me ngā kōrerorero rōpū arotahi ki te matahuhuatanga o ngā tāngata o Aotearoa, ā, me tono ki tētahi rōpū o waho rawa o te kāwanatanga mā rātou e kawe.
Kia tino tutuki ngā hiahia o te tamaiti, me tino whakapai ake te pūtea tautoko tamariki
Hei mea e whakapikia ai te tōtika o ngā whiwhinga utu, kia tino pai hoki te tautoko o te pūnaha i te painga taketake o te tamaiti, e tohutohu ana Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia tukua ngā pūtea tautoko tamariki katoa ki ngā kaitiaki i ngā tamariki. Me ūkui rawa te tono e whakahautia ana me ngā whakawhiu o tēnei wā, mō te matua kāore e tono ki te utunga tautoko tamariki, me te waiho mā ngā mātua te kī mehemea he painga taketake mō te tamaiti te utunga tautoko tamariki, te kirimana tautoko ka whakaaetia noatia rānei.
E tohutohu ana Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia haere tonu ētahi atu mahi, kia puta tika ngā painga o ngā utunga whiwhinga pūtea tautoko ki ngā tamariki e kawea tahitia ana tō rātou tiaki, e wehea ana rānei te tiaki i waenga i ngā kaitiaki maha, ā, me mahi tahi hoki ngā tari (arā, Te Tari Tāke me MSD) i roto i ēnei mahi.
Me tautuhi ano tēnei mea te 'piringa a tētahi tokorua'
Tētahi o ngā kitenga tino mārama mai o te kōrero ngātahi ki te iwi kua kore e tika ngā ture mō te whakatau mehemea he ‘piringa’ tō tētahi tokorua (arā, mehemea he rite tētahi piringa ki ‘te āhua o te moe tūturu’) waihoki, he maha ngā āhuatanga hē ka puta i tēnei korenga. Kāore i te tika te tautuhitanga o tēnei mea te piringa, kāore hoki e whakaatatia i roto te āhua o te noho piri i roto i te wā, he taumaha rawa te whakawhiu ā-moni mō te whakahoa, ā, tērā pea kei te kawe kē i ngā whakaaro o te tangata ina whakatau take piri ki te tangata kē.
Kāore e tika kia noho te pūnaha oranga hei kaikawe i ngā whakatau a te tangata mō ōna piringa ki te tangata kē. E mōhio ana mātou he uaua tēnei i roto i tētahi pūnaha ka hangaia i runga i ngā momo ā-whānau rerekē.
Ko te tohutohu a Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia tukua tētahi tokorua kia noho tahi mō tētahi wā roa kē atu i mua i te whakatau mehemea kua piri tūturu, kia roa ake te wā noho tahi, whiriwhiri tahi hoki mehemea ka pai te piringa mō rāua, i mua i te whakahekenga o te taumata utu tautoko ki a rāua.
E tohutohu ana Te Rōpū Mātanga Tohutohu mō Te Oranga Tangata kia nekehia ngā tautuhinga tautoko whiwhinga moni i roto i te wā kia tino tōkeke te noho mō te pānga ki te tangata e whakatau take ana mō te piringa ki te hoa. Ko ētahi o ngā kōwhiringa kia kawea te taumata o te utu mō tētahi tokorua kia āhua tata ake ki te huaruatanga o te taumata mō te takakau, kia whakaurua hoki he tautoko wā poto ki te penihana matua mō te hunga whai hoa tūturu kua ngaro ō rātou tūranga mahi, kua pāngia e te māuiui rānei, kua hauātia rānei (e kore e arongia atu ngā whiwhinga moni o te hoa rangatira i raro i tēnei penihana).